



घंटी, फुले, दिवा आणि अगरबत्तीच्या चित्रावर (ICON) वर क्लिक करून तुम्ही देवीची आभासी (VIRTUAL) पूजा करू शकता.
भगवद गीता – अध्याय 1, श्लोक 1 (Arjun Vishad Yoga)
श्लोक:
धृतराष्ट्र उवाच –
धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः ।
मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय ॥
(भगवद्गीता, अध्याय 1, श्लोक 1)
1) प्रस्तावना (Introduction):
भगवद्गीतेचा पहिला अध्याय अर्जुन विषाद योग म्हणून ओळखला जातो. या अध्यायामध्ये, आपण युद्धाच्या आधीच्या अवस्थेत आहोत, जिथे पांडव आणि कौरव सेना कुरुक्षेत्रावर आमनेसामने उभ्या आहेत. ही केवळ दोन कुटुंबांमधील संघर्षाची कहाणी नाही, तर मानवी मनातील संघर्ष, नीतिमत्ता आणि कर्तव्य यांच्यातील एक गहन संवाद आहे. धृतराष्ट्र, जो जन्मतः आंधळा आहे आणि ज्याच्या हृदयात पक्षपातीपणा आणि लोभ आहे, तो संजयाकडून युद्धभूमीवर काय घडत आहे हे जाणून घेण्यासाठी विचारतो. हा संवाद केवळ युद्धाचे वर्णन नाही तर जीवनातील अनेक तत्त्वज्ञानांचे सूचन देखील देतो.
2) अर्थ व विस्तृत स्पष्टीकरण (Meaning & Detailed Explanation):
अर्थ:
धृतराष्ट्र म्हणतो: “धर्मक्षेत्र कुरुक्षेत्रावर युद्ध करण्यासाठी जमलेल्या माझ्या मुलांनी आणि पांडवांनी काय केले, हे सांग, संजय.”
विस्तृत स्पष्टीकरण:
धृतराष्ट्राच्या या प्रश्नामध्ये त्याचा असुरक्षितपणा आणि पक्षपातीपणा स्पष्टपणे जाणवतो. तो स्वतःच्या मुलांना ‘मामकाः’ म्हणजे ‘माझे’ असे संबोधतो, तर पांडवांना वेगळे मानतो. यावरून त्याच्या मनातील लोभ आणि मोह स्पष्ट दिसतो.
* धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे: ‘कुरुक्षेत्र’ या जागेला ‘धर्मक्षेत्र’ म्हणून संबोधणे म्हणजेच ते स्थळ नीतिमत्ता आणि सत्य यांचे प्रतीक आहे. युद्ध एखाद्या साध्या लढाईपेक्षा अधिक आहे; ते धर्म आणि अधर्म यांच्यातील एक महान संघर्ष आहे.
* मामकाः पाण्डवाश्चैव: धृतराष्ट्राच्या मनातील स्वार्थ आणि मोह त्याला पांडवांपासून वेगळा करतो. त्याला भीती आहे की पांडव जे धर्माच्या मार्गावर आहेत ते युद्धात विजयी होतील.
* किमकुर्वत: धृतराष्ट्राला हे जाणून घ्यायचे आहे की युद्ध सुरू झाले आहे का किंवा कुणी शरण गेले आहे का. त्याला भीती वाटते की कुरुक्षेत्राच्या पवित्रतेमुळे त्याच्या मुलांवर प्रतिकूल परिणाम होईल.
या श्लोकामध्ये केवळ एका राजाच्या प्रश्नाचे वर्णन नाही तर तो माणसाच्या मनातील अहंकार, मोह आणि स्वार्थ यांचे प्रदर्शन देखील करतो. त्याच्या या विचारांनीच त्याच्या विनाशाचा पाया घातला आहे.
3) प्रायोगिक शिकवण (Practical Lessons):
* निष्पक्षता (Impartiality): जीवनात आपले विचार आणि कृतींना निष्पक्ष ठेवणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. धृतराष्ट्राचा पक्षपातीपणा त्याच्या सर्व नकारात्मक गोष्टींचे मूळ आहे. आपल्याला सुद्धा जीवनात कोणत्याही समस्येचा सामना करताना न्यायाने वागण्याची गरज आहे. हे केवळ बाह्य संघर्षांवर नाही तर अंतर्गत संघर्षांवर देखील लागू होते.
* स्वार्थ आणि मोह (Selfishness and Attachment): धृतराष्ट्राचा मुलांवरील अतोनात मोह त्याला सत्यापासून दूर ठेवतो. आपल्याला ही शिकवण मिळते की आपल्या मोह आणि लोभाने आपले निर्णय चुकीचे होऊ शकतात. जीवनातील कुठल्याही गोष्टीशी अतोनात मोह ठेवणे आपल्याला संकटात आणू शकते.
* कर्तव्यपालन (Duty): जीवनातील संघर्षांचा सामना करताना नीतिमत्ता आणि कर्तव्यपालन यांचे महत्त्व लक्षात ठेवणे आवश्यक आहे. युद्धभूमीवरील धर्मक्षेत्र हेच दर्शवते की आपण आपले कर्तव्य योग्यरित्या पार पाडले पाहिजे.
* धर्माचा मार्ग (Path of Dharma): जीवनात योग्य निर्णय घेणे हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे आणि ते निर्णय सत्य आणि नीतिमत्तेवर आधारित असले पाहिजेत. जो पर्यंत आपण आपले कर्तव्य योग्यरित्या पार पाडत नाही तोपर्यंत आपल्याला यश मिळत नाही.
4) दैनंदिन जीवनातील उदाहरणे (Examples from Daily Life):
1. कार्यालयातील निर्णय (Decisions at Workplace):
एका मोठ्या कंपनीतील व्यवस्थापकाला कर्मचार्यांचे मुल्यमापन करावे लागते. जर तो पक्षपातीपणा दाखवून मित्रपक्षीयांना बढती देत असेल तर कंपनीचे नुकसान होईल. निष्पक्षता राखणे म्हणजे नीतिमत्तेचा मार्ग.
2. कुटुंबातील नातेसंबंध (Family Relationships):
धृतराष्ट्राच्या मुलांवर असलेल्या अतिप्रेमामुळे तो त्यांना चुकीचे समर्थन देतो. आजच्या काळात, पालकांनी आपल्या मुलांना नीतिमत्तेचे महत्व शिकवणे आवश्यक आहे आणि त्यांच्यावर अत्यंत मोह ठेवू नये.
3. शिक्षणात नीतिमत्ता (Morality in Education):
शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना केवळ पुस्तकी ज्ञान शिकवण्यापेक्षा त्यांना योग्य आणि नीतिमान निर्णय घेण्याची क्षमता शिकवावी. अशा प्रकारे, शिक्षण हा फक्त ज्ञानाचा स्रोत नाही तर चारित्र्य घडविण्याचे साधन आहे.
5) विचार करण्यासाठी प्रश्न (Questions for Reflection):
1. आपले निर्णय घेणे नीतिमत्तेवर आधारित असते का? का नाही?
2. आपल्याला कधी स्वार्थामुळे चुकीचे निर्णय घ्यावे लागले आहेत का? त्या अनुभवातून काय शिकायला मिळाले?
3. आपण जीवनात निष्पक्षतेने वागतो का? जर नाही तर कोणत्या गोष्टींमुळे अडथळा येतो?
4. धर्मक्षेत्र आणि कुरुक्षेत्र या संकल्पनांचा आपल्या जीवनातील संघर्षांशी कसा संबंध आहे?
5. नीतिमत्ता आणि कर्तव्य यांचा योग्य समन्वय कसा साधता येईल?
6) निष्कर्ष (Conclusion):
हा श्लोक केवळ युद्धाच्या सुरुवातीचे वर्णन करत नाही तर आपल्याला जीवनातील महत्वाच्या तत्त्वांचे धडे देखील देतो. धृतराष्ट्राचा पक्षपातीपणा, मोह आणि अहंकार हेच त्याच्या विनाशाचे मुख्य कारण ठरले. भगवद्गीता आपल्याला शिकवते की जीवनातील संघर्षांचा सामना करण्यासाठी नीतिमत्ता, प्रामाणिकपणा आणि कर्तव्यपालन हे महत्वाचे आहेत. आपले निर्णय निष्पक्षतेवर आधारित असावेत आणि लोभ, मोह किंवा पक्षपातीपणापासून मुक्त असावेत. धर्मक्षेत्र म्हणजेच सत्य आणि नीतिमत्तेच्या मार्गावर चालणे, हेच आपल्या जीवनाचे ध्येय असले पाहिजे